Keywords: Polskie kino; Europa Wschodnia; Kryształowy Glob; Zimna wojna; film; festiwal.
53. Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Karlowych Warach (KVIFF) rozpoczął się od hołdu legendzie – zmarłemu 13 kwietnia 2018 roku Milošowi Formanowi. Na film otwarcia wybrano jego Miłość blondynki/Lásky jedné plavovlásky (2009, Czechosłowacja), a przed hotelem Thermal, głównym obiektem festiwalowym, Czeska Narodowa Orkiestra Symfoniczna pod batutą Libora Peška w koncercie muzyki filmowej wykonała kompozycje z największych arcydzieł Formana, m.in. Pali się, moja panno/Hoří, má panenko! (1967, Czechosłowacja/Włochy), Amadeusza/Amadeus (1984, USA) i musicalu Hair (1979, USA). Pożegnano w ten sposób nie tylko najbardziej znanego poza granicami kraju czeskiego reżysera, ale jednocześnie filmowca, który przyczynił się do budowania prestiżu karlowarskiej imprezy. To dzięki jego pomocy w ubiegłych latach do Karlowych Warów przyjechali m.in. Michael Douglas czy Woody Harrelson. Formana wspominali także tegoroczni goście. Z podziwem dla jego postawy twórczej o autorze Lotu nad kukułczym gniazdem/One Flew Over the Cuckoo's Nest (1975, USA) mówił podczas konferencji prasowej i spotkania z widzami np. Tim Robbins. O sile z jaką kadry z filmów Formana oraz innych autorów czechosłowackiej nowej fali zapisały się w pamięci widzów i nadal oddziałują na kolejne generacje, świadczy okładka wydanego z okazji festiwalu specjalnego numeru tygodnika „Reflex”. Odwzorowano na niej słynny kadr nagich kochanków z Miłości blondynki. We współczesnej wersji taką samą pozę przyjęła obiecująca aktorka młodego pokolenia Jenovéfa Boková (główna rola w pokazywanym w sekcji East of the West filmie Chvilky) oraz popularny czeski youtuber Kovy. Zamiast rozmawiać ze sobą, na zdjęciu wpatrzeni są w ekrany smartfonów. Taki właśnie był 53. KVIFF – chlubiący się swoją przeszłością, ale zarazem starający dialogować ze współczesnością.
Festiwal w Karlowych Warach od samego początku był projektem politycznym. Jak zauważa Jindřiška Bláhová, w momencie założenia, w 1946 roku, miał odgrywać ważną rolę w odbudowywaniu przemysłu filmowego na niedawno okupowanych terenach (Bláhová 2015). Bardzo szybko zaczął też służyć komunistycznej władzy jako „narzędzie do promowania interesów nie tylko czechosłowackiego kina, ale także wschodnioeuropejskich kinematografii” (Bláhová 2015: 251). Od połowy lat pięćdziesiątych KVIFF – uznawany za jedyny znaczący festiwal filmowy w krajach Bloku Wschodniego – stał się niechcianą konkurencją dla festiwalu w Moskwie. Decyzja, aby karlowarska i moskiewska impreza odbywały się na przemian, co drugi rok, pogrzebała szansę czeskiego przeglądu na dołączenie do grona najbardziej prestiżowych festiwali, takich jak Cannes i Wenecja. W 1994 roku, po kilkudziesięciu latach funkcjonowania festiwalu pod politycznym nadzorem w socjalistycznej Czechosłowacji, odnowienia jego formuły podjął się nowy zespół, na którego czele stanęli aktor Jiří Bartoška oraz publicystka filmowa Eva Zaoralová. Od tego czasu KVIFF znów odbywa się co roku. Po latach stagnacji starano się odbudować jego pozycję na festiwalowej mapie, nawet jeśli w konkursie głównym wygrywały dzieła mało znanych autorów filmowych, to w Karlowych Warach regularnie zaczęły pojawiać się wielkie filmowe gwiazdy. W 1996 roku byli to np. Whoopi Goldberg i Gregory Peck, w kolejnym - Miloš Forman czy Salma Hayek, a podczas 33. edycji m.in. Michael Douglas. W efekcie konkurs główny nadal nie obfituje w tak znaczące nazwiska jakie są w stanie przyciągnąć pozostałe festiwale kategorii A z podobnym stażem, ale KVIFF rekompensuje to sobie innymi ważnymi sekcjami. Jednym z okrętów flagowych jest konkurs Na Wschód od Zachodu (East of the West), który prezentuje pierwsze i drugie filmy przeważnie młodych twórców z krajów dawnego Bloku Wschodniego. W tym roku formułę poszerzono także o Bliski Wschód, którego reprezentantem był irański obraz Amir (Nima Eghlima, 2018). Aż 11 z 12 filmów w tej sekcji było pełnometrażowymi debiutami. To przeciąganie granicy pomiędzy Wschodem i Zachodem widoczne jest w całościowej koncepcji programowej festiwalu. Co roku największymi medialnymi gwiazdami są postaci z Hollywood, w tym roku byli to Tim Robbins i Robert Pattinson, zaś w doborze filmów nacisk położony jest na dzieła z Europy Środkowej i Wschodniej. KVIFF do swojego statusu zdaje się podchodzić zresztą z żartobliwym dystansem. Najlepszym przykładem jest tegoroczny zwiastun festiwalu, w którym wystąpił Casey Affleck. W krótkim filmie zeszłoroczny laureat Nagrody Prezydenta MFF Karlowe Wary próbuje oddać pod zastaw statuetkę, którą otrzymał podczas festiwalu. Kryształowy Glob okazuje się jednak całkowicie bezwartościowy, gdyż w lombardzie zalegają jeszcze trzy inne karlowarskie nagrody.
Video 1: 53rd KVIFF Official Festival Trailer, https://www.youtube.com/watch?v=SG-95CM6NT8
W istocie przyznawane w poszczególnych kategoriach statuetki KVIFF są jednak obiektem pożądania wielu filmowców, a fakt bycia zauważonym może w wymierny sposób przyczynić się do sukcesu filmu. Jak pisze Marcin Adamczak:
Festiwale filmowe są kluczem otwierającym filmowcom, producentom oraz całym kinematografiom dostęp do kapitału (a raczej kilku jego rodzajów – zarówno finansowego, jak i kapitału kulturowego oraz relacyjnego branżowego), a także dającym sposobność do jego dalszej akumulacji. Przede wszystkim festiwale są instytucją umożliwiającą akumulację „kapitału prestiżu”, wyniesienie nierzadko nieznanych wcześniej reżyserów do rangi autorów i gwiazd obiegu festiwalowego oraz otwierającą ich dziełom drogę do międzynarodowej dystrybucji co najmniej w sieciach studyjnych. Innymi słowy, festiwale posiadają moc konsekracji (Adamczak 2017: 10).
Do tej definicji warto jeszcze dodać uwagę Kamila Fili, iż obecnie festiwale uzupełniają bieżącą dystrybucję kinową, w której coraz rzadziej pojawiają się bardziej zróżnicowane tytuły. W czasach, gdy przeciętna produkcja filmowa coraz wyraźniej polaryzuje się na wielkobudżetowe hity oraz mniejsze projekty trafiające na jedną z platform tzw. Quality TV, autorskie kino nie mieści się w żadnej z tych kategorii (Fila 2018). Festiwale wprowadzając także niektóre tytuły ze swojej oferty programowej do kin, umożliwiają widzom obejrzenie filmów, do których w inny sposób nie byliby w stanie dotrzeć. Pod emblematem KVIFF Distribution do regularnej dystrybucji w czeskich kinach trafi w tym roku aż kilkanaście tytułów, m.in.: zwycięzca Berlinale Touch Me Not (Adina Pintilie, 2018, Francja/Niemcy/Rumunia) głośne nowości z Cannes Człowiek, który zabił Don Kichota/The Man Who Killed Don Quixote (Terry Gilliam, 2018, Wielka Brytania/Belgia/Francja) i Czarne bractwo/BlacKkKlansman (Spike Lee, 2018, USA), odrestaurowana klasyka czechosłowackiej kinematografii Diamenty nocy/Démanty noci (Jan Němec, 1964, Czechosłowacja), a także polskie filmy Zimna wojna/Cold War (Paweł Pawlikowski, 2018, Polska/Francja/Wielka Brytania) i Fuga (Agnieszka Smoczyńska, 2018, Polska/Czechy/Słowacja). W tym kontekście festiwal w Karlowych Warach jawi się jako nieoceniony facylitator dla kina artystycznego z tej części Europy. Jak KVIFF wywiązuje się z tej roli nie sposób ocenić w oparciu o zaledwie kilkanaście filmów obejrzanych w trakcie festiwalu, wybranych z liczącego ponad 200 tytułów programu. Przyjrzenie się obecności jednej z lokalnych kinematografii we wszystkich festiwalowych sekcjach pozwala już jednak na wyciągnięcie wniosków.
W programie 53. KVIFF znalazło się 10 tytułów oznaczonych w katalogu festiwalowym jako filmy polskie, choć niektóre to wyłącznie mniejszościowe koprodukcje. Niespodziewanie do konkursu głównego wybrany został Atak paniki (2017, Polska) Pawła Maślony, komedia zdecydowanie odbiegająca ciężarem gatunkowym od pozostałych filmów prezentowanych w tej sekcji. W konkursie głównym znalazla się także koprodukcja Kawki na drodze/Všechno bude (Olmo Omerzu, 2018, Polska/Czechy/Słowacja/Słowenia), której jedną z producentek była Natalia Grzegorzek. W drugim z konkursów, East of the West, Polskę reprezentowały dwa debiuty: 53 wojny (2018, Polska) Ewy Bukowskiej oraz Via Carpatia (2018, Polska/Czechy/Macedonia) Klary Kochańskiej i Kaspra Bajona. W sekcji Inne spojrzenie (Another View) można było obejrzeć Fugę Agnieszki Smoczyńskiej (jej Córki dancingu również znalazły się w tej sekcji w 2016 roku), Ninę (2018) Olgi Chajdas oraz koprodukcję Oiktos (Babis Makridis, 2018, Grecj/Polska) współprodukowaną przez Klaudię Śmieję i Beatę Rzeźniczek. W sekcji Horyzonty (Horizons) wyświetlono najbardziej oczekiwany polski film tego roku – Zimną wojnę Pawła Pawlikowskiego ze zdjęciami Łukasza Żala oraz koprodukcję Dowłatow/Dovlatov (Alexej German jr., 2018, Rosja/Polska/Serbia), do której autorem zdjęć był również Żal, a w jedną z ról wcieliła się Helena Sujecka. Warto także pamiętać o sekcji Future Frames: Ten New Filmmakers To Follow, w której pokazano Sweet Home Czyżewo (2018, Polska) Jakuba Radeja. Ponadto swoje nowe projekty filmowe zaprezentowali w trakcie pitchingów Jan P. Matuszyński oraz Agnieszka Zwiefka.
Fig.1. Plakat filmu Zimna wojna (reż. Paweł Pawlikowski). Dzięki uprzejmości MK2 Films.
Chociaż nie była to ani rekordowa pod względem liczby polskich filmów edycja, ani tym razem polskim filmowcom nie udało się wywieźć z Karlowych Warów żadnej nagrody, ich udział w tegorocznej odsłonie należy uznać za znaczący. Co znamienne, w przekrojowej prezentacji współczesnej polskiej kinematografii, połowę stanowiły filmy wyreżyserowane przez kobiety. Po silnym akcencie na tegorocznym Berlinale, gdzie oprócz nagrodzonej Srebrnym Niedźwiedziem Twarzy (2017, Polska) Małgorzaty Szumowskiej, ze znakomitym przyjęciem spotkał się także debiutancki obraz Wieża. Jasny dzień (2017, Polska) Jagody Szelc, KVIFF był kolejnym festiwalem, który zwrócił uwagę na nowe kobiece talenty w polskim kinie. Zdaniem znawcy polskiego kina, Petra Vlčka „[p]rzyrost aktywnych zawodowo autorek ma wpływ także na samą twórczość. Powstają nowe pomysły i nowe rodzaje żeńskich postaci” (Vlček 2018: 157). Polskie filmy opowiadały o ciekawych, silnych bohaterkach, poruszając równie mocne tematy. Międzynarodową premierę w Karlowych Warach miały 53 wojny Ewy Bukowskiej oparte na motywach autobiografii Grażyny Jagielskiej, żony reportera Wojciecha Jagielskiego. Portret dziennikarki, która porzuca swoje zawodowe ambicje, aby zająć się wychowaniem dzieci, a jednocześnie sama zaczyna odczuwać syndromy stresu wojennego, przyglądając się kolejnym wyprawom męża, w sugestywny sposób stworzyła Magdalena Popławska. Aktorka zagrała również jedną z barwnych drugoplanowych ról w rywalizującym w konkursie głównym komediowym Ataku paniki. Via Carpatia to drugi z polskich filmów w konkursie East of the West, mający podczas KVIFF swoją światową premierę. Kameralny debiut w konwencji kina drogi wplata fikcyjną historię w tło rozgrywającego się na naszych oczach kryzysu migracyjnego. W podejmujące niespodziewaną podróż na grecko-macedońskie pogranicze małżeństwo wcielili się Piotr Borowski oraz Julia Kijowska. Aktorka zagrała także tytułową rolę Niny w pokazywanym w sekcji Inne spojrzenie filmie Olgi Chajdas. Pełnometrażowy reżyserski debiut, który otrzymał już wcześniej wyróżnienie na festiwalu w Rotterdamie, opowiada o homoseksualnej relacji dwóch kobiet, co według Vlčka w polskim kinie jest nowością, bowiem dotychczas wszystkie filmy z tematyką LGBT dotyczyły wyłącznie gejów (Vlček 2018). Nie sposób pominąć znakomitej aktorskiej kreacji Gabrieli Muskały w Fudze w reżyserii Agnieszki Smoczyńskiej. Co ciekawe, odtwórczyni głównej roli sama napisała scenariusz oraz swoją postać. To jeden z najmocniejszych polskich akcentów 53. KVIFF – utrzymana w gatunkowej konwencji thrillera, inspirowana prawdziwą historią opowieść o kobiecie cierpiącej na zanik pamięci, która po dwóch latach od nagłego zniknięcia, zostaje rozpoznana przez rodzinę w jednym z telewizyjnych programów. Musi na nowo odbudować relacje z bliskimi i odnaleźć się w narzuconych rolach społecznych. Zwieńczeniem pokazów polskiego kina w karlowarskim kurorcie była oczywiście nagrodzona w Cannes za najlepszą reżyserię Zimna wojna z elektryzującym duetem aktorskim Joanna Kulig-Tomasz Kot. Nawiązując do stylistyki oscarowej Idy (2013, Polska/Dania), tym razem Pawlikowski powojenne dzieje Polski uczynił tłem dla rozgrywającej się na pierwszym planie melodramatycznej miłosnej historii.
Widoczność polskiej kinematografii podczas KVIFF nie ogranicza się oczywiście tylko do statystyk i porównań z pozostałymi filmami. Należy pamiętać o całym zapleczu festiwalowego pokazu – konferencjach prasowych, pitchingach i zakulisowych negocjacjach branżowych. Jak sugerują pofestiwalowe recenzje krytyków filmowych, pod tym względem KVIFF jest dla polskich twórców miejscem szczególnym. Łukasz Maciejewski w swojej relacji pisał: „Ten festiwal najwytrwalej promuje polskie kino – od wielu lat. Jest w zasadzie jedyną tej klasy dużą imprezą filmową na świecie, na której rokrocznie (z niewielkimi wyjątkami) w głównym konkursie pojawiają się nowe tytuły z Polski” (Maciejewski 2018). Z kolei Piotr Czerkawski przewiduje, że dla Pawła Maślony sama obecność w konkursie głównym może już wkrótce zaprocentować wyniesieniem go do statusu filmowego autora. Ponadto, po pokazie festiwalowym, który miał miejsce niemal rok po premierze krajowej na festiwalu w Gdyni, Atakiem paniki zainteresowało się w końcu wielu zagranicznych dystrybutorów (Czerkawski 2018). Jak prognozuje krytyk: „Choć Maślonie nie udało się zdobyć żadnej nagrody, pozytywne reakcje na jego debiut stanowią dobrą prognozę na przyszłość. Zdolnemu reżyserowi wypada życzyć, by poszedł drogą Tomasza Wasilewskiego. Twórca W sypialni (2012, Polska) pokazał swój pierwszy film w jednym z festiwalowych konkursów, a kilka lat później awansował do sekcji Horizons, która prezentuje dzieła mistrzów współczesnego kina” (Czerkawski 2018). Rzeczywiście, polskie akcenty były w tym roku w Karlowych Warach zauważalne bez trudu: ogromny baner reklamujący Zimną wojnę umieszczony naprzeciw hotelu Thermal, kadr z Fugi na okładce branżowego periodyku „Czech Film”, czy zapełniona do ostatniego miejsca sala kinowa podczas pokazu prasowego 53 wojen. Trafna selekcja polskich filmów pokazywanych podczas KVIFF potwierdziła status współczesnego polskiego kina jako najciekawszej, obok węgierskiej (notabene także wypromowanej dzięki międzynarodowym festiwalom filmowym), środkowoeuropejskiej kinematografii. Pozostaje mieć nadzieję, że wysyp młodych talentów i wyróżniające się kreacje aktorskie zaowocują wkrótce nie tylko kolejnymi koprodukcjami oraz umowami dystrybucyjnymi z czeskim rynkiem filmowym, ale również, że pozytywna recepcja polskiego kina w Karlowych Warach przełoży się na znacznie szerszy światowy oddźwięk.
Mikołaj Jakub Góralik
Uniwersytet Łódzki
mikolaj.goralik@uni.lodz.pl
Mikołaj Jakub Góralik, doktorant w Instytucie Kultury Współczesnej Uniwersytetu Łódzkiego. Studiował na Uniwersytecie Palackiego w Ołomuńcu oraz Uniwersytecie Masaryka w Brnie. W ramach Stypendium Wyszehradzkiego przebywał na Uniwersytecie Karola w Pradze. Redaktor książek „Rozmowy przy filmie. Wywiady z polskimi filmoznawcami” (Łódź 2016) oraz „Polsko-czeskie i polsko-słowackie kontakty filmowe” (Łódź 2018). Publikował m.in. w „Kontekstach”, „Ekranach” oraz “Studiach etnologicznych i antropologicznych”.
Adamczak, Marcin. 2017. “Nadzieje i złudzenia. Polskie wizje koprodukcji”. Ekrany 1: 10.
Bláhová, Jindřiška. 2015. “National, Socialist, Global. The Changing Roles of the Karlovy Vary Film Festival, 1946-1956”. Cinema in Service of the State. Film Industry and Cultural Policy in GDR and Czechoslovakia, 1945-1960, edited by Lars Karl, Pavel Skopal. New York, Oxford, 245-272.
„Czech Film/Summer 2018”, http://www.filmcenter.cz/cs/novinky/1402-czech-film-summer-2018 (1 September 2018).
Czerkawski, Piotr. 2018. “KARLOWE WARY 2018: East of the West”. https://www.filmweb.pl/article/KARLOWE+WARY+2018%3A+East+of+the+West-128958 (1 September 2018).
Maciejewski, Łukasz. 2018. “Festiwal Filmowy w Karlowych Warach: Życie na pocztówce”. https://kultura.onet.pl/film/wiadomosci/festiwal-filmowy-w-karlowych-warach-zycie-na-pocztowce-artykul/vzgntk5 (1 September 2018).
Reflex. Special Issue 26-27 (2018). https://www.reflex.cz/clanek/festival-karlovy-vary/88254/remake-nejslavnejsi-ceske-postelove-sceny-aneb-formanovy-lasky-jedne-plavovlasky-verze-2018.html (5 December 2018).
Vlček, Petr. 2018. “Tvář i tělo současné polské kinematografie”. Filmmoon. Special Issue for 44. Letní filmová škola Uherské Hradiště, 56-57.
“Z Varů do českých kin”. http://www.kviff.com/cs/novinky/2736-z-varu-do-ceskych-kin (1 September 2018).
Bukowska, Ewa. 2018. 53 wojny. Munk Studio-Polish Filmmakers Association.
Chajdas, Olga. 2018. Nina. Film it.
Eghlima, Nima. 2018. Amir / Amir. Ziya Hashemi.
Fila, Kamil. 2018. (Za)biják Kamila Fily. Rumunský snímek “Je mi jedno, že se zapíšeme do dějin jako barbaři” vyhrál festival ve Varech, (1 September 2018).
Forman, Miloš. 1984. Amadeus / Amadeusz. The Saul Zaentz Company.
Forman, Miloš. 1979. Hair. CIP Filmproduktion GmbH.
Forman, Miloš. 1967. Hoří, má panenko! / Pali się, moja panno. Filmové Studio Barrandov, Carlo Ponti Cinematografica.
Forman, Miloš. 1965. Lásky jedné plavovlásky / Miłość blondynki. Filmové Studio Barrandov.
Forman, Miloš. 1975. One Flew Over the Cuckoo's Nest / Lot nad kukułczym gniazdem. Fantasy Films.
German, Alexej jr. 2018. Dovlatov / Dowłatow. SAGa.
Gilliam, Terry. 2018. The Man Who Killed Don Quixote / Człowiek, który zabił Don Kichota. Kinology.
Kochańska, Klara. Bajon, Kasper. 2018. Via Carpatia. MD4.
Lee, Spike. 2018. BlacKkKlansman / Czarne bractwo. BlacKkKlansman. 40 Acres & A Mule Filmworks.
Maślona, Paweł. 2017. Atak paniki. Akson Studio.
Makridis, Babis. 2018. Oiktos. Neda Film, Faliro House, Madants, Beben Films.
Němec, Jan. 1964. Démanty noci / Diamenty nocy. Československý Filmexport.
Omerzu, Olmo, 2018. Všechno bude / Kawki na drodze. endorfilm.
Parkanová, Beata. 2018. Chvilky. Heaven’s Gate.
Pawlikowski, Paweł. 2013. Ida. Opus Film, Phoenix Film Investments, PISF.
Pawlikowski, Paweł. 2018. Zimna wojna. Opus Film, Apocalypso Pictures, MK2 Productions.
Pintilie, Adina. 2018. Touch Me Not. Manekino Film.
Radej, Jakub. 2017. Sweet Home Czyżewo. Katowice Film School.
Smoczyńska, Agnieszka. 2015. Córki dancingu. WFDiF, PISF.
Smoczyńska, Agnieszka. 2018. Fuga. MD4.
Szelc, Jagoda. 2017. Wieża. Jasny dzień. Studio Filmowe Indeks.
Szumowska, Małgorzata. 2017. Twarz. Nowhere.
Wasilewski, Tomasz. 2012. W sypialni. IQ ART Film.
Góralik, Mikołaj Jakub. 2018. Recenzja: “53. MFF w Karlowych Warach.” Women Cutting Movies: Editors from Romania, Croatia and Russia (red. Adelheid Heftberger i Ana Grgic). Numer specjalny czasopisma Apparatus. Film, Media and Digital Cultures in Central and Eastern Europe 6. DOI: http://dx.doi.org/10.17892/app.2018.0006.150
Góralik, Mikołaj Jakub. 2018. Review: “53. MFF w Karlowych Warach.” Women Cutting Movies: Editors from Romania, Croatia and Russia (ed. by Adelheid Heftberger and Ana Grgic). Special Issue of Apparatus. Film, Media and Digital Cultures in Central and Eastern Europe 6. DOI: http://dx.doi.org/10.17892/app.2018.0006.150